Gnosis is een Grieks woord dat “kennis” betekent. In spirituele en religieuze contexten verwijst gnosis een diepere, innerlijke kennis of inzicht in de ware aard van de mens en het universum. Het is een kernbegrip in verschillende religieuze stromingen zoals het hermetisme, de gnostiek, het mandeïsme, het manicheïsme, het soefisme en in de theosofie. Gnosis gaat over het verwerven van inzicht in de oorsprong, huidige situatie en bestemming van de mens. Het centrale thema is dat de mens afkomstig is uit een goddelijke wereld en een goddelijke kern in zich heeft die verstrikt is geraakt in de materiële wereld. Door gnosis te verkrijgen, kan men deze goddelijke kern herkennen en streven naar een terugkeer naar de goddelijke wereld.
Het kernpunt van de gnosis binnen het hermetisme draait om het verkrijgen van diepere kennis en inzicht in de ware aard van de mens en het universum. Het hermetisme, gebaseerd op de geschriften van Hermes Trismegistus, benadrukt dat ware kennis niet alleen door rationeel denken wordt verkregen, maar door directe, intuïtieve ervaring en innerlijke verlichting. Hermes Trismegistus is een legendarische figuur uit de Hellenistische periode, die wordt gezien als een combinatie van de Griekse god Hermes en de Egyptische god Thoth. Zijn naam betekent letterlijk “Hermes de driemaal ( of driewerf) grootste “, wat verwijst naar zijn rol als de grootste filosoof, priester en koning. Hermes wordt beschouwd als de auteur van de Hermetica, een verzameling oude en middeleeuwse teksten die de basis vormen van het Hermetisme. Deze teksten behandelen onderwerpen zoals alchemie, magie, astrologie en theologie en bevatten mystieke en filosofische inzichten die bedoeld zijn om gnosis of diep spiritueel inzicht te bevorderen. Zijn invloed reikte ver, niet alleen in de oudheid maar ook in de middeleeuwen en de renaissance, waar zijn werken een belangrijke rol speelden in de esoterische en occulte tradities. In de middeleeuwen verschenen in Arabische en Europese landen occulte teksten onder de naam Hermes Trismegistus, zoals de Picatrix, Turba philosophorum en de Smaragden tafel. Daarmee werd hij een belangrijke figuur in de wederopleving van esoterie in de vroegmoderne tijd. Men nam toen aan dat hij een tijdgenoot was van Mozes en een belangrijke bron van kennis moet zijn geweest voor profeten en filosofen zoals Zoroaster, Orpheus en Plato. Een belangrijk principe in het hermetisme, afkomstig als axioma uit de Smaragden Tafel, luidt: “Zo boven, zo beneden”, wat betekent dat de microkosmos (de mens) en de macrokosmos (het universum) weerspiegelingen van elkaar zijn. Dit hermetisch axioma is een principe dat ook wordt aangehangen in de theosofie, de antroposofie en in de New Age beweging. Door zelfkennis en het begrijpen van de universele wetten, kan men tot een hogere staat van bewustzijn komen en een directe ervaring van het goddelijke bereiken.
In de gnostiek is gnosis een centraal begrip dat verwijst naar een diep innerlijk weten of inzicht. Dit inzicht gaat verder dan gewone kennis en betreft een bewustzijn van de goddelijke oorsprong en bestemming van de mens. Volgens de gnostiek heeft elke mens een goddelijke kern die verstrikt is geraakt in de materiële wereld. Door gnosis te verwerven, kan men deze goddelijke kern herkennen en bevrijden. Dit proces van zelfkennis leidt ook tot godskennis, omdat het kennen van de eigen goddelijke kern gelijkstaat aan het kennen van God. Gnosis wordt gezien als een middel om onwetendheid op te heffen en de ware aard van de werkelijkheid te begrijpen. Het is een esoterische kennis die niet voor iedereen toegankelijk is, maar voor degenen die waardig zijn en bereid zijn om de innerlijke zoektocht aan te gaan.
In het mandeïsme is gnosis een centraal begrip dat verwijst naar een diep innerlijk weten of inzicht. Het Aramese woord “manda “ betekent “kennis “, vergelijkbaar met het Griekse “gnosis “. Voor de Mandaeërs, een gnostische religieuze groep, betekent gnosis het verkrijgen van inzicht in de goddelijke oorsprong, de huidige situatie en de uiteindelijke bestemming van de mens. Ze geloven dat de mens een goddelijke kern in zich draagt die verstrikt is geraakt in de materiële wereld. Door gnosis te verwerven , kan men deze goddelijke kern herkennen en bevrijden. Een uniek aspect van het mandeïsme is dat het sterk dualistisch is, met een duidelijke scheiding tussen het goede, goddelijk licht en het kwade, materiële duister. Gnosis wordt gezien als een middel om de goddelijke kern te bevrijden van de demonische krachten die proberen deze gevangen te houden in de stoffelijke wereld.
In het manicheïsme is gnosis een fundamenteel begrip dat verwijst naar diep spiritueel inzicht en kennis. Deze religie, gesticht door een Iraanse profeet Mani in de 3e eeuw, combineert elementen van verschillende religieuze tradities, waaronder het christendom, zoroastrisme en boeddhisme. Het manicheïsme is ook sterk dualistisch en ziet de wereld als een strijd tussen de krachten van licht en duisternis. Gnosis in deze context betekent het herkennen van de goddelijke kern binnenin de mens, die gevangen zit in de materiële wereld. Door gnosis te verwerven, kan men deze goddelijke kern bevrijden en terugkeren naar het rijk van het licht. Mani leerde dat de materiële wereld en het fysieke lichaam intrinsiek slecht zijn en dat spirituele bevrijding alleen mogelijk is door kennis en ascetische praktijken die de ziel zuiveren en bevrijden van de invloed van de materiële wereld.
Ook in de theosofie speelt gnosis een belangrijke rol. De theosofie wordt vaak omschreven als een levende gnosis, wat betekent dat het een kennis is van de geestelijke principes in de mens op zijn weg naar een dieper bewustzijn. Deze kennis is niet alleen intellectueel, maar ook spiritueel en intuïtief en helpt individuen om een dieper begrip van zichzelf en het universum te ontwikkelen. De theosofische leringen putten uit oude wijsheidstradities en benadrukken de eenheid van alle religies en filosofieën. Ze streven ernaar om de verborgen waarheden van het bestaan te onthullen en mensen te helpen hun innerlijke goddelijke kern te herkennen en te ontwikkelen.
In het soefisme, de mystieke tak van de islam, speelt gnosis, vaak aangeduid als ma’rifa (innerlijke kennis), een cruciale rol. Soefi’s streven naar een directe, persoonlijke ervaring van het goddelijke, wat hen helpt om diep spiritueel inzicht en verlichting te bereiken. Ma’rifa gaat verder dan intellectuele kennis en omvat een intuïtief begrip van de ware aard van God en de werkelijkheid. Dit inzicht wordt vaak verkregen door middel van spirituele oefeningen zoals meditatie, gebed en dhikr (herhaalde recitatie van goddelijke namen). Het uiteindelijke doel is om een staat van eenheid met God (tawhid) te bereiken en de illusies van de materiële wereld te doorbreken. Soefi’s geloven dat deze innerlijke kennis essentieel is voor spirituele groei en bevrijding en het hen helpt om dichter bij God te komen en hun ware zelf te ontdekken. In sommige sjiitische tradities, vooral binnen het ismaïlisme, wordt er ook een sterke nadruk gelegd op esoterische interpretatie van de Koran en islamitische leerstellingen en innerlijke verlichting. Deze tradities bevatten elementen van gnostische speculatie en benadrukken het belang van innerlijke kennis om de goddelijke waarheid te begrijpen.
In de spirituele filosofie wordt gnosis vaak gezien als een diep innerlijk weten of inzicht dat verder gaat dan rationele kennis. Het is een vorm van spirituele verlichting die voortkomt uit directe ervaring en innerlijke wijsheid. Gnosis wordt vaak beschreven als een kennis van het hart in plaats van het hoofd. Het gaat om een bewustzijn en begrip van de diepere waarheden van het bestaan, die vaak verborgen zijn voor de gewone waarneming. Deze kennis kan leiden tot een gevoel van verbondenheid met het goddelijke en een dieper begrip van de eigen ziel en het universum. In de gnostische traditie wordt gnosis gezien als een middel om de goddelijke vonk te herkennen en te bevrijden, wat leidt tot spirituele bevrijding en transformatie.
In het boeddhisme speelt gnosis, zoals het in de westerse esoterische tradities wordt begrepen, niet dezelfde centrale rol. Echter, er zijn concepten in het boeddhisme die vergelijkbaar zijn met gnosis, zoals prajna (wijsheid) en bodhi (verlichting). Prajna verwijst naar een diep inzicht in de ware aard van de werkelijkheid, wat essentieel is voor het bereiken van verlichting. Dit inzicht gaat verder dan intellectuele kennis en omvat een intuïtief begrip van de leegte (shunyata) en de onderlinge verbondenheid van alle dingen. Bodhi betekent ontwaken of verlichting en is het ultieme doel binnen het boeddhisme. Het bereiken van boghi houdt in dat men de illusies van het ego en de materiële wereld doorziet, wat vergelijkbaar is met het verkrijgen van gnosis in de gnostische traditie. Hoewel de terminologie en context verschillen, delen beide tradities het idee van een diep innerlijk weten dat leidt tot spirituele bevrijding.
Ook in het hindoeïsme speelt gnosis niet dezelfde centrale rol als bij de eerder genoemde esoterische tradities. Echter ook in het hindoeïsme zijn er concepten die vergelijkbaar zijn met gnosis, zoals jnana (kennis) en moksha (bevrijding). Jnana verwijst naar spirituele kennis en wijsheid die leidt tot zelfrealisatie en inzicht in de ware aard van de werkelijkheid.
In de gnostische visie wordt de dood gezien als een bevrijding van de ziel uit de materiële wereld. Gnostici geloven dat de materiële wereld, inclusief het fysieke lichaam, een gevangenis is voor de goddelijke vonk of ziel. Deze ziel is afkomstig uit een hogere, goddelijke wereld en is verstrikt geraakt in de materie door de invloed van lagere, demonische krachten. Bij de dood keert de ziel terug naar haar goddelijke oorsprong, mits zij gnosis (kennis) heeft verworven over haar ware aard en de aard van de wereld.
Samenvattend kunnen we stellen dat deze gnosis de ziel in staat stelt om de materiële wereld te overstijgen en terug te keren naar de goddelijke wereld. De gnostische zienswijze benadrukt dat elk mens een innerlijk weten of inzicht heeft, vaak aangeduid als gnosis. Dit innerlijke weten is verbonden met liefde en de goddelijke kern binnenin ons. Gnosis help individuen om de illusie van de materiële wereld te doorbreken, de schuilende liefde te bevrijden en de diepere spirituele waarheden te begrijpen.
J.J.v.Verre.
Bronvermelding:
- Hermes Trismegistus, nl.m.wikipedia.org.
- De hermetische schakel. Jacob Slavenburg, EAN 9789020283204.
- Ismaïlisme, Wikipedia, en.m.wikipeia.org.
- Gnosis en gnostiek, de bevrijding van de liefde, Bram Moerland, EAN 9789020210798.
