De filosofische zombie.

 

Een filosofische zombie is spiritueel gezien een wezen dat alle uiterlijke tekenen van bewustzijn vertoont, maar innerlijk volledig leeg is van ervaring of ziel.

Een filosofische zombie is geen bloeddorstige figuur uit een Netflix serie, maar een intrigerend gedachte experiment uit de filosofie van de geest. Het concept prikkelt ons om na te denken over bewustzijn en omtrent de aard van subjectieve ervaring. Maar wat wordt nu precies bedoeld met het begrip “filosofische zombie "? Het is een hypothetisch wezen dat fysiek gezien identiek is aan een mens, met dezelfde hersenfunctie, gedrag en reacties, maar ……….geen bewustzijn heeft. Het ervaart niets, voelt niets en heeft geen qualia, zoals de subjectieve beleving van bijvoorbeeld pijn, kleur of smaak. Toch gedraagt het zich alsof het wél bewust is. Dat lijkt in tegenspraak met wat wij onder bewustzijn verstaan, maar de filosofische zombie imiteert het gedrag van zijn omgeving, als een reflexmatige bezigheid. Als je deze zombie prikt met een naald zal het “au “! roepen en terugdeinzen, maar dat is een puur mechanische reactie, zonder de beleving van innerlijke ervaring.

Dit idee werd gepopulariseerd door David Chalmers, die het gebruikt als argument tegen fysicalisme, de opvatting dat alles fysisch is en dat immateriële eigenschappen, zoals zaken van biologische, psychologische en morele of sociale aard, voortkomen uit het fysische. Het staat voor de overtuiging dat alles wat bestaat in diepste wezen materie is, bepaald door universele natuurwetten en fysisch-chemische oorzaken en te verklaren overeenkomstig het paradigma van de natuurwetenschappen. Chalmers heeft de volgende stelling die als basis dient voor het verhaal van de filosofische zombie: 1^e Filosofische zombies zijn voorstelbaar. 2^e Wat voorstelbaar is, is logisch mogelijk. Uit deze twee premissen concludeert hij: Als zulke zombies mogelijk zijn, dan is fysicalisme onjuist. Dus is het logisch mogelijk dat er een wezen is zoals wij, maar zonder bewustzijn. Daarom kan bewustzijn niet volledig verklaard worden door fysieke feiten alleen. Als bewustzijn niet reduceerbaar is, dan moeten we het misschien beschouwen als een fundamentele eigenschap van de werkelijkheid, net als massa of elektrische lading. Dit leidt weer tot een vorm van panpsychisme of het dualistisch naturalisme, waarin bewustzijn een basiselement is van het universum. De filosofische zombie is beslist geen schrikbeeld voor onze samenleving, maar een uitnodiging tot nederigheid. Want misschien is de menselijke geest geen machine van vlees en zenuwcellen, maar een venster op een dieper mysterie. Chalmers schreef: “We are not just physical systems. There is something it is like to be us, and that something cannot be capsured by physial description alone.”

Hoewel Chalmers gedachte experiment over filosofische zombies invloed heeft gehad op de filosofie van de geest, is het ook een onderwerp van heftige kritiek. Er zij een aantal belangrijke tegenargumenten. Voorstelbaarheid is niet hetzelfde als mogelijkheid. Chalmers beweert dat als iets voorstelbaar is, het ook logisch mogelijk is. Maar deze overgang van mentale voorstelling naar logische mogelijkheid is omstreden. Daniel Dennett en andere fysicalisten stellen dat onze intuïties over wat voorstelbaar is vaak misleidend zijn. Denk aan het idee van een vierkante cirkel, we kunnen het benoemen, maar het is logisch onmogelijk. Dennett noemt zombies een “ intuïtief misbaksel “, een concept dat alleen coherent lijkt omdat we de complexiteit van bewustzijn onderschatten. Volgens het functionalisme is bewustzijn niet iets mysterieus, maar een functie van informatieverwerking. Als een zombie zich exact gedraagt als een mens, dan is het bewust volgens deze visie. Het idee van een zombie zonder bewustzijn is dan een contradictie. Dennett stelt: “Als het eruitziet als een eend, kwaakt als een eend en zich gedraagt als een eend…….dan is het een eend.” Met andere woorden, als een wezen zich gedraagt alsof het bewust is, dan is het dat ook. Hoewel je dat ook weer kan betwijfelen met de opkomst van de door AI getransformeerde beeldvorming. Andere critici waaronder Bart Klink, stellen dat het zombie argument circulair is: het veronderstelt al wat het probeert te bewijzen. Door te stellen dat zombies voorstelbaar zijn, gaat Chalmers impliciet uit van het idee dat bewustzijn iets anders is dan fysieke processen, precies datgene wat hij wil aantonen. “Het zombie argument lijkt overtuigend omdat het onze intuïtie aanspreekt, maar die intuïtie is juist wat er ter discussie staat”.(Bart Klink). Het zombie argument is een puur theoretische constructie en biedt geen toetsbare hypothese en draagt zodoende weinig bij aan empirisch onderzoek naar bewustzijn.

Ik bekijk de filosofische zombie vanuit mijn eigen spiritueel filosofisch perspectief waarin bewustzijn, ervaring en innerlijke harmonie centraal staan. Voor mij is de filosofische zombie een verre van hypothetisch wezen, maar een menselijke entiteit waarbij de innerlijke dialoog ontbreekt. Hierbij is een vorm van bewustzijn zeker aanwezig, maar een reflexmatig kopieergedrag spiegelt zich aan de gedragingen van de volledig bewuste medemens. Of zo’n type zombie pijn ervaart is mij onduidelijk, maar het continue gevoel van dreiging of angst wordt misschien wel ervaren als een meer onbewust fenomeen. Misschien te vergelijken met een vorm van depressie. Vanuit een strikt fysiek materialistisch oogpunt zou men kunnen zeggen dat symptomen, zoals depressief gedrag kunnen optreden zonder innerlijke ervaring. Ook zouden filosofische zombies externe gedragingen kunnen vertonen die depressief lijken (stilte, somber gedrag), maar dit is dan puur simulatie, zonder daadwerkelijke emotionele ervaring. Voor mijn visie vanuit de spirituele filosofie geldt de innerlijke wereld als kern van het bewustzijn, wat een filosofische zombie fundamenteel ontbreekt. Ik zou de gedachte achter de filosofische zombie willen verbinden aan de zoektocht naar zingeving en de ervaring van echte aanwezigheid, waarbij het wezen zonder bewustzijn een metafoor is voor het gebrek aan innerlijke harmonie en bewustzijn. Hoewel zo’n zombie extern nauwelijks van een mens te onderscheiden is, het wezen fundamenteel levenloos is in de zin van het ontbreken van innerlijke ervaring, die toch de essentie van het mens-zijn vormt. Hiermee kan dit gedachte experiment ook dienen om het belang van zelfreflectie en innerlijke beleving aan te tonen en daarmee het belang van bewustzijn als spirituele grondslag van de werkelijkheid te benadrukken. Voor mij geldt de spirituele zombie als een wezen zonder innerlijke ervaring en verlichting, een levend lichaam zonder spirituele essentie van bewustzijn die ons menselijk maakt. Deze zombie illustreert daarmee het belang van innerlijke harmonie en bewustzijn als grondslag voor authentiek bestaan. Dit gedachte experiment heeft zijn waarde zeker bewezen, maar de redenatie welke wordt gevolgd schiet zeker tekort. Maar het blijft een krachtig instrument om de grenzen van ons begrip van bewustzijn te verkennen. De meeste neurowetenschappers zien het mysterie van bewustzijn als een nog niet opgelost wetenschappelijk probleem. Maar het vraagstuk van bewustzijn is niet alleen een analytisch filosofische puzzel, maar een eeuwenoud thema in spirituele filosofieën. In deze filosofieën wordt bewustzijn niet als een “moeilijk probleem” gezien, het is het fundament van de werkelijkheid en het fysieke lichaam met zijn hersenen zijn slechts voertuigen, ontvangers of filters.

Helaas wordt mijn eigen hypothese als een zombie waarbij slechts één aspect van bewustzijn niet aanwezig is, namelijk de innerlijke dialoog, als conceptueel inconsistent beschouwd. Want het concept van de filosofische zombie is binair: het heeft ofwel volledig bewustzijn (zoals een mens) of het heeft helemaal geen bewustzijn. Er is geen tussenliggende “verminderde zombie “ staat. Heel spijtig want het leek me heel uitdagend om die hypothetische mogelijkheid verder uit te werken. Maar als bij een menselijke entiteit alleen de innerlijke dialoog ontbreekt, hoe zou je dan zo'n entiteit kunnen benoemen? Dus een entiteit die wél bewust is, alleen zonder innerlijke dialoog. Veel mensen identificeren bewustzijn met "de stem in hun hoofd ". Maar neurowetenschappelijk en ook filosofisch gezien is dat een sub functie van bewustzijn. Het is verbonden met taal, geheugen en zelfreflectie, maar niet de enige vorm van gewaar zijn. Afhankelijk van perspectief zou je zo'n entiteit als een pre-verbaal bewust wezen kunnen benoemen. Je ervaart wel gewaar zijn en qualia, maar zonder taalstructuur. Zoals kleine kinderen dat mogelijk ervaren vóór hun taalontwikkeling. Ook de term niet-linguïstisch bewustzijn zou kunnen worden gebruikt, de term die filosofen en psychologen gebruiken voor gewaar zin dat niet via woorden loopt, maar via beelden, gevoelens of sensaties. Ook de psychologische term " Mind without inner speech " zou hiervoor in aanmerking kunnen komen. Hierbij worden mensen bedoeld die weinig of geen innerlijke stem rapporteren. Dit schijnt echt voor te komen bij een deel van de bevolking. Spiritueel beschouwd zou de term contemplatief bewustzijn, zoals in de boeddhistische of mystieke tradities wordt vermeld, een geest zonder innerlijke dialoog, juist als een hogere staat van bewustzijn worden gezien. De stilte van de geest als pure aanwezigheid. Maar deze hypothetische entiteit onderscheidt zich duidelijk van de filosofische zombie omdat er wél subjectieve beleving is, alleen zonder innerlijke taal. Alles bij elkaar genomen een toch wat verwarrende beschouwing, maar dat is een zombie ook.

J.J.v.Verre.

Bronvermelding:

- Zijn filosofische zombies mogelijk? Auteur: Bart Klink, De Atheist 25 oktober 2023. www.deatheist.nl.

- Fysicalisme, nl.wikipedia.org.

- Conscious Mind, David J. Chalmers,1996. EAN 9780195117899.