Respect. Het woord klinkt in onze oren als een boodschap van holle woorden, zonder daden die het staven of als een belofte van beschaafdheid. Respect klinkt alleen als een boodschap van een moreel appèl, totdat het wordt geïncarneerd in wederkerige erkenning. We eisen het, we zeggen het te geven en we menen te weten wanneer het ons ontbreekt. Maar wat is het eigenlijk, die diepere laag die onder de beleefdheidsfrase "ik respecteer je" schuilgaat? De filosofie heeft ons geleerd om verder te kijken dan de oppervlakte en onthult dat respect geen enkelvoudig ding is, maar een rijk palet aan betekenissen.
Op de eerste en misschien wel belangrijkste laag, is respect een fundamentele erkenning. Het is de stille afspraak welke we met elkaar maken, voordat er ook maar een woord is gewisseld. Dit is het inzicht van denkers als Immanuel Kant. Het is de blik die je naar een ander mens richt en die zegt: "Jij bent, net als ik, een centrum van de wereld. Jij hebt, net als ik, verlangens, angsten, een verleden en een toekomst. Jij bent geen object, geen obstakel, geen instrument voor mijn doelen." Dit respect is niet iets wat je verdient met prestaties of status, nee het is wat een ieder menselijk wezen als geboorterecht meekrijgt. Het is de morele grondtoon waarop een rechtvaardige samenleving is gebouwd. Zonder deze erkenning vervallen we tot barbaarsheid, tot een wereld waar de sterken naar willekeur over de zwakkeren kunnen heersen.
Maar het leven is geen abstracte blauwdruk. In de dans van de dagelijkse omgang ontstaat een tweede laag, namelijk respect als uiting van bewondering. Dit is wel het respect dat verdiend moet worden. Het is de glimlach van erkentelijkheid voor de vakman die zijn werk tot in de perfectie beheerst. Het is de stilte die valt wanneer een moedig iemand opstaat voor wat rechtvaardig is, vaak tegen de stroom in. Dit respect, zoals de oude Grieken het zagen, is hiërarchisch. Dat wil zeggen, niet voor een ieder gelijk, waarbij hogere posities meer respect verdienden dan lagere posities. Je hebt meer respect voor de wijze leraar dan voor de onwetende dwaas en dat is terecht. Omdat het de motor is van vooruitgang en daardoor een hogere vorm van kwaliteit genereert. Het zet ons aan om ook zelf als entiteit beter te worden, om ook die bewondering af te dwingen.
De spanning tussen deze twee lagen, het universele respect van de erkenning en het verdiende respect van de bewondering, is waar het feitelijke leven zich afspeelt. De kunst is om nooit zo onder de indruk te raken van de tweede, terwijl je het eerste vergeet. De burgemeester en de dakloze op straat delen hetzelfde fundamentele recht om als doel op zichzelf behandeld te worden. Hun waardigheid is onvoorwaardelijk, ook is onze bewondering dat niet.
En dan is er ook nog een derde, diepere laag, die de Franse filosoof Emmanuel Lévinas ons aanreikt. Voor hem is respect niet iets wat wij actief geven, maar iets wat van de ander uitgaat. Het zit besloten in de kwetsbaarheid van het menselijk gelaat. De blik van een ander mens is geen ding wat wij analyseren, maar iets dat tot ons spreekt. Het zegt: "Je mag mij niet vernietigen. Je moet verantwoordelijkheid voor mij dragen." Dit respect is een vorm van nederigheid. Het is het besef dat de ander altijd meer is dan wat ik van hem kan begrijpen. Hij is een heel universum, vreemd, beangstigend en oneindig. En mijn eerste morele plicht is om ruimte voor dat universum te maken. Wat betekent dit nu, in de prozaïsche realiteit van alledag?
Respect is de kunst van de ruimte. Het is de ander de vrijheid gunnen om te zijn wie hij is, te denken wat hij denkt en te geloven wat hij gelooft. Ook en misschien wel vooral, wanneer dat haaks staat op jouw eigen overtuiging. Het is de bereidheid om niet direct je hele leefruimte met je eigen gelijk op te vullen, maar om te luisteren naar de stilte en de woorden van de ander. Het is de ruggengraat van elke gezonde relatie, van vriendschap en liefde tot politiek debat. Zonder respect wordt liefde bezitsdrang, wordt vriendschap een transactie en wordt politiek een oorlog zonder wapens.
Uiteindelijk is respect daarom geen innerlijke gemoedstoestand. Het is een houding. Een keuze. Het is de moed om de menselijkheid in de ander te zien, zelfs wanneer die ander dat zelf uit het oog lijkt te hebben verloren. Het is de wijsheid om te weten dat onze gedeelde kwetsbaarheid uiteindelijk sterker is dan onze meningsverschillen. In een wereld die vaak verdeeld en hard lijkt, is het de stille, volhardende erkenning dat wij, in al ons verschil, fundamenteel samen zijn in dit menselijke bestaan. En dat is misschien wel de meest prozaïsche en tegelijkertijd meest verheven waarheid die er is.
Wat ik me afvroeg tijdens het schrijven van dit essay of de huidige woordkeuze van respect, dat vaak in straattaal wordt gebruikt, dezelfde gelaagdheid bezit of een andere dimensie van respect opent? "Yo, je moet hem zijn respec geven, want die gozer heeft altijd zijn eigen ding gedraaid, tegen alle odds in." In deze zin wordt gezegd dat je respect moet tonen voor iemand die onafhankelijk is, zijn eigen plan heeft getrokken en daarin is geslaagd. Tevens wordt benadrukt dat het bewonderenswaardig is hoe hij het heeft gered, ondanks tegenslagen. Deze zin geeft dus een lading van bewondering voor iemands onafhankelijkheid en veerkracht, wat in de straattaal een belangrijke basis is om respect te verdienen. In de Marokkaanse(mocro) versie van straattaal, wordt een cultureel geladen nuance toegevoegd aan het begrip respect. Het is niet alleen de taal van de straat, maar ook van een specifieke gemeenschap met haar eigen codes. Respect tonen is vaak synoniem met het voorkomen van hchouma (schaamte, schande of een gebrek aan fatsoen). Respect voor ouderen, fatsoenlijk gedrag en respect als "Gheera", wat in deze context de betekenis heeft van eer en trots. Respect is dan direct verbonden met deze eer, zoals opkomen voor de eer van je zus, moeder of familie. Respect kent hier ook een religieuze ondertoon, omdat respect voor ouders, sterk in de Islam ligt verankerd. Laat je niet vernederen: "Laat je niet doen " is een vorm van zelfrespect dat ook over de familie eer gaat. Veel uitingen zijn een mix van Nederlands, Arabisch en Berbers. Het mocro-begrip van respect komt op een bijzondere manier in de buurt van Levinas, maar dan anders ingekleurd. Voor Levinas ligt de oorsprong van ethiek in het "Gelaat van de Ander". In de mocro-cultuur ligt de oorsprong van veel sociale codes in "Het oog van de gemeenschap". De eer en schaamte worden grotendeels bepaald door hoe de gemeenschap je ziet en beoordeelt. Je respectloos gedragen is niet alleen een fout tegen het individu, maar een schandaal voor de hele familie. De "Ander " is hier niet een anoniem filosofisch concept, maar je buren, je ooms en tantes en eigenlijk de hele gemeenschap wiens oordeel voelbaar is.
Respect blijft een woord met een zekere spanning erin. Het balanceert tussen een onvoorwaardelijk ethisch appèl en een voorwaardelijke sociale eis. Tussen de stille stem van het gelaat die zegt "Gij zult niet doden " en de luidere stem van de straat die roept "Don't disrespect me bro ". Beide zijn waar en samen vertellen ze het volledige en complexe verhaal van onze zoektocht naar erkenning.
Spiritueel filosofisch gezien, zijn wij, in de zwijgende taal van het gelaat en de luidruchtige eis van de straat, slechts zoekenden naar dezelfde bevestiging, namelijk dat ons bestaan ertoe doet in het universum van de ander.
J.J.v.Verre.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten